Жариялау этикасы
«Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университетінің Хабаршысы» ғылыми журналының жариялау этикасы — редакция алқасының төрағасы, баспагер, автор / авторлар тобы, рецензенттер және өзге де уәкілетті тұлғалар арасындағы өзара қатынастарды реттеуге бағытталған кәсіби этикалық қағидалар жүйесі.
Журналдың редакция алқасы ғылыми жарияланымдар этикасы жөніндегі Committee on Publication Ethics (COPE) халықаралық комитетінің ұсынымдарына сүйене отырып, жетекші халықаралық журналдар мен баспагерлердің тәжірибесін ескереді.
Жариялау этикасы жариялау үдерісіне қатысатын барлық тараптардың — бас редактордың, баспагердің, авторлардың / авторлар ұжымының, рецензенттердің және өзге де уәкілетті органдардың — этикалық тәртібінің нормалары мен стандарттарын айқындайды. Сондай-ақ ол мүдделер қақтығыстарын анықтау, этикалық емес әрекеттерді болдырмау, жарияланымдарды қайтарып алу, түзету және терістеу бойынша ережелерді қамтиды.
Редакциялық-баспа үдерісіне қатысушылардың барлығы төменде келтірілген этикалық қағидаларды қабылдайды және бірлескен жұмыстың басталуынан бастап соларға сәйкес әрекет етеді.
Бас редактордың жауапкершілігі
Бас редактор баспагер мен редакция алқасының қызметін жалпы үйлестіруді жүзеге асырады және бұл қызметті Қазақстан Республикасының заңнамасына, сондай-ақ Д. Серікбаев атындағы ШҚТУ жарғысы мен ішкі нормативтік құжаттарына сәйкес орындайды.
Өз қызметінде бас редактор келесі негізгі қағидалар мен рәсімдерді ұстануы тиіс:
Редакцияға ұсынылған қолжазбаларды жариялау туралы шешім қабылдау.
Мақаланы жариялау шешімін қабылдағанда редакциялық алқа мүшелерімен және рецензенттермен кеңесу.
Қолжазба туралы ақпараттың құпиялылығын сақтау және оны рецензенттер мен редакция мүшелерінен басқа тұлғаларға жария етпеу.
Журналдың редакциялық және баспа үдерісінің тұтастығын қамтамасыз ету.
Баспагердің жауапкершілігі
Баспагер авторлық еңбектерді жариялауға жауапты, сондықтан төмендегі негізгі қағидалар мен рәсімдерді ұстануы тиіс:
Редакцияға келіп түскен қолжазбалардың ресімделу талаптарына, плагиатқа тексерілуіне және рецензия нәтижелеріне сәйкес жариялануын шешу.
Автор(лар)дан алынған қолжазбалар мен ақпаратты жарияланғанға дейін құпия сақтау.
Автор нұсқаулығына сәйкес келмейтін қолжазбаларды қабылдамау немесе түзету талап ету.
Құрамдас, грамматикалық немесе стилистикалық қателер табылған жағдайда баспагер автор(лар)мен келісіп түзетуді немесе қолжазбаны кері қайтаруды бастай алады.
Автор(лар)мен енгізілетін редакциялық түзетулерді келістіру.
Қолжазба жариялауға қабылданған жағдайда оны ашық қолжетімділікке орналастыру, авторлық құқық авторларда қалады.
Жарияланған материалдардың мазмұнына жауап бермейді.
Журналдың келесі нөмірінің жарық көруін кешіктірмеу.
Этикалық мәселелер бойынша шағымдарды қарастыруда редакцияға қолдау көрсету және басқа журналдармен / баспагерлермен өзара әрекеттесуіне жәрдемдесу.
Плагиат, өздігінен қайталау, артықша өзіне сілтеме жасау немесе мүдделер қақтығысы секілді бейэтикалық жағдайлар болғанда жауапкершілік артады. Егер жариялау этикасы бұзылса, бас редактор редакция алқасының шешімімен мақаланы кері қайтарады. Қолжазбаны автор(лар) немесе редакция қайтарып алуы мүмкін. Кері қайтару келесі жағдайларда жасалады:
Жалған немесе бұрмаланған мәліметтер анықталса;
Қолжазба бұған дейін басқа журналда жарияланғаны белгілі болса;
Плагиат табылса (сурет, кесте, диаграмма және т.б.);
Нәтижелердің шынайылығына кері әсер ететін қателер болса;
Үшінші тарап авторлық құқыққа шағым түсірсе;
Қолжазбада этикаға қайшы ақпарат болса.
Редакция жоғарыдағы жағдайлар бойынша тексеріс жүргізіп, бас редактор қол қойған кері қайтару актісін жасайды. Автор(ларға) акт көшірмесі жіберіледі. Журнал сайтында мақалаға «кері қайтарылды» деген белгі қойылып, себебі көрсетіледі. Бұл ақпарат келесі шығарылымда жарияланады.
«Д. Серікбаев атындағы ШҚТУ Хабаршысы» журналы редакциясы жарияланған мақалалардағы этикалық бұзушылықтар туралы барлық негізді шағымдарды объективті және жауапкершілікпен қарастырады.
Авторлар мен рецензенттер редакцияны жарияланғаннан кейін табылған қателер мен бұзушылықтар туралы дереу хабардар етуі керек деп есептейді.
Автор(лар)дың жауапкершілігі
Автор / авторлар ұжымы «Д. Серікбаев атындағы ШҚТУ Хабаршысы» журналына қолжазба жіберу арқылы ғылыми зерттеу нәтижелерінің жаңалығы мен шынайылығы үшін жеке жауапкершілікті мойнына алады және келесі қағидалар мен рәсімдерді сақтауға міндетті:
Жіберілген қолжазбаның түпнұсқалық болуы, бұрын жарияланбауы және мазмұнына толық жауапкершілік алу. Түпнұсқалық деңгейі Авторлар нұсқаулығында көрсетілген талаптарға сай болуы тиіс.
Жұмысқа әсер еткен әдебиеттерге сілтеме жасау. Өзге авторлардың еңбектері мен дәйексөздері тиісті библиографиялық сілтемемен рәсімделуі тиіс. Сенімсіз дереккөздерді қолдануға жол берілмейді.
Жариялауға ұсынылған мәтін журналдың бағытына сай болуы, жалған немесе қолдан жасалған мәліметтер мен өзге зерттеулердің ұрланған нәтижелерін қамтымауы керек.
Егер рецензенттерде, бас редакторда немесе редакция алқасында зерттеу нәтижелерінің дұрыстығына күмән туса, авторлар қосымша мәліметтерді ұсынуға дайын болуы тиіс.
Редакциялық талаптарға сай өңделген және тексерілген мәтінді ұсыну.
Қайталап жариялауға жол бермеу. Егер кейбір бөлімдер бұған дейін жарияланған болса, автор(лар) бұған міндетті түрде сілтеме жасап, жаңа жұмыстың ерекшеліктерін көрсетуі қажет.
Басқа журналда қаралуда жатқан немесе бұған дейін жарияланған қолжазбаларды ұсынбау.
Ең көп үлес қосқан автор бірінші болып көрсетілуі немесе жауапты автор ретінде тағайындалуы тиіс.
Әрбір мақала үшін бір жауапты автор бекітілуі қажет.
Барлық авторлар өз үлестерін анықтап, соңғы нұсқасын мақұлдап, жариялауға келісуі керек.
Жариялауға дейін авторлық құрамға енгізу, шығару немесе өзгерту тек редакцияның рұқсатымен және барлық авторлардың жазбаша келісімімен жүзеге асырылады.
Қолжазбалар ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндірмеуі тиіс (саяси, экономикалық, демографиялық, ақпараттық және т.б. аспектілер).
Қаржыландыру көздерін, демеушілердің зерттеуге қатысу деңгейін ашық көрсету.
Елеулі қателер анықталған жағдайда, редакциямен бірлесіп оларды түзету немесе мақаланы кері қайтарып алу.
Кез келген сатыда анықталған қателер туралы редакцияға дереу хабарлау және оны түзетуге көмектесу. Егер түзету мүмкін болмаса, мақаланы кері қайтару.
Мақаланың негізгі мазмұнын өзгертпейтін редакциялық түзетулермен келісу.
Бір мақалада бес автордан артық болмауы тиіс.
Ғылыми жұмыстарға сын айтуда және редакциямен байланыста этикалық нормаларды сақтау. Бұл қағидаларды бұзу мақала жариялануынан бас тартуға негіз бола алады.
Авторлар жасанды интеллект (AI) құралдарын жазу, редакциялау, фактіні тексеру, немесе деректерді талдау үшін қолдана алады. Алайда, бұл туралы мақалада («Жасанды интеллекттің қолданылғаны туралы хабарлама» бөлімінде) нақты көрсету керек. Әдебиеттер тізімінде былай рәсімделуі тиіс: Модель атауы. (жыл, ай күн). Сұрау сипаттамасы [Үлкен тілдік модель]. Платформа атауы. URL
Рецензенттердің жауапкершілігі
Рецензент авторлық материалдарға ғылыми сараптама жүргізеді, сондықтан оның әрекеті келесі қағидалар мен рәсімдерге сәйкес бейтарап болуы тиіс:
Қолжазбаға қол жеткізу және оны талқылау тек бас редактор рұқсат берген тұлғалармен жүзеге асырылады.
Рецензиялауға ұсынылған қолжазба құпия құжат болып саналады және оны үшінші тұлғаларға беруге немесе жеке мақсатта пайдалануға болмайды.
Автор(лар)ға бағытталған жеке сынға жол берілмейді.
Рецензиялау барысында алынған ақпарат пен идеяларды жеке пайда үшін қолдануға болмайды.
Зерттеу нәтижелерін объективті және дәлелді түрде бағалап, журнал талаптарына сай рәсімделген нақты ұсыныстар беру.
Тақырыптың өзектілігін, ғылыми жаңалығын, құрылымының және стилінің талаптарға сәйкестігін бағалау. Барлық ескертулер мен ұсыныстар журнал порталында қолжазба тілімен рецензия ретінде рәсімделіп жүктелуі тиіс.
Қолжазбаны алған күннен бастап бір ай ішінде рецензияны ұсыну.
Автор(лар)дың ұлты, діні, саяси немесе басқа да көзқарастары рецензиялау процесінде ескерілмеуі керек.
Рецензенттің сараптамалық қорытындысы редакция шешімін қабылдауға және автор(лар)ға қолжазбаны жетілдіруге көмектесуі тиіс.
Қолжазбаны бағалау үшін жеткілікті біліктілігі жоқ немесе белгіленген мерзімде қарауға мүмкіндігі жоқ рецензенттер редакциялық алқаны үш жұмыс күні ішінде жазбаша түрде хабардар етіп, рецензиялаудан бас тартуы тиіс.
Қолжазбаны қабылдау, түзетуге қайтару немесе жариялаудан бас тарту туралы шешімді редакция рецензия нәтижесіне сүйене отырып қабылдайды. Егер рецензент қолжазбада плагиат, дұрыс рәсімделмеген дәйексөздер, жалған немесе қолдан жасалған мәліметтер бар деген негізді күмәнге ие болса, ол қолжазбаны жариялауға ұсынбауы және бас редакторға бұл этикалық бұзушылықтар туралы хабарлауы тиіс.
Мүдделер қақтығысы саясаты
Мүдделер қақтығысы — Ғылыми жарияланымдар жөніндегі этика комитетінің (COPE) анықтамасы бойынша, бас редактор, редакциялық алқа мүшелері, автор(лар) немесе рецензенттерде жарияланатын материалға қатысты шешім қабылдауға әсер ететін жасырын мүдделердің болуы.
Мұндай қақтығыс қаржылық, жеке немесе кәсіби факторлардың рецензенттер мен редакциялық алқа мүшелерінің ғылыми пайымына әсер етуінен және нәтижесінде қолжазбаны жариялау шешіміне ықпал етуінен туындайды.
Жариялау процесіне қатысушылар бәсекелестік, әріптестік немесе аффилиацияға байланысты мүдделер қақтығысы бар деп есептейтін қолжазбаларды қарастырмауы тиіс.
Қолжазбаны журналға ұсыну кезінде автор(лар) зерттеу жұмысына қаржылай қолдау көрсеткен барлық дереккөздерді, сондай-ақ қолжазбаға қатысты мүдделер қақтығысын тудыруы мүмкін кез келген коммерциялық, қаржылық, жеке немесе кәсіби факторларды көрсетуі керек.
Автор(лар) мен редакциялық алқа арасында қателіктер анықталған жағдайда, оларды түзету, кешірім жариялау немесе теріске шығару мүмкіндігі қарастырылады.
Бас редактор, баспагер және рецензенттер қолжазбалардан алынған жарияланбаған мәліметтерді автор(лар)дың жазбаша келісімінсіз өз зерттеулерінде пайдаланбауы тиіс. Рецензиялау кезінде алынған ақпарат пен идеялар құпия болып қалады және жеке пайда табу үшін қолданылмауы тиіс.
Бас редактор мен баспагер қолжазбаларға немесе жарияланған материалдарға қатысты этикалық шағымдар туындаған жағдайда тиісті шаралар қабылдауға міндетті.
Барлық мүдделі тараптар жариялау процесінің кез келген кезеңінде мүдделер қақтығысынан аулақ болуы керек. Қақтығыс анықталған жағдайда, бұл туралы редакцияға дереу хабарлау қажет. Бұл жарияланым этикасы қағидаларын немесе рәсімдерін бұзу жағдайларына да қатысты.
Этикалық емес әрекеттер
Этикалық емес әрекеттерге бас редактордың, баспагердің, автор(лар)дың немесе рецензенттердің мынадай іс-әрекеттері жатады: авторлық (қоса авторлық) қолжазбаларға рецензия жасау, алдын ала келісілген және бейтарап емес рецензиялау, жалған авторлық, зерттеу нәтижелерін бұрмалау немесе қолдан жасау, жалған немесе псевдоғылыми мәтіндерді жариялау, автордың рұқсатынсыз қолжазбаны басқа журналға жіберу, авторлық материалдарды үшінші тұлғаларға беру, авторлық құқықтар мен редакциялық процестің құпиялылығын бұзу, дәйексөздерді манипуляциялау және плагиат.